موسیقی شعر

شعر را میتوان سخنی مزون و با قافیه دانست که خیال انگیز بودن نیز جز ویژگی های اصلی آن است. البته در دهه های اخیر شعر های بدون وزن و قافیه هم گفته شده است هر چند آنها را میتوان سخنی خیال انگیز دانست اما یافتن شور اشعار مزون در این نوع شعر کار سختی است.

برای آنکه با سه عنصر خیال انگیز بودن وزن و قافیه بیشتر آشنا بشویم با ما همراه باشید.

به چه سخنی خیال انگیز میگویند؟

سخن خیال انگیز را در یک مثال ساده میتوان توضیح داد مثلا اگر بگوییم “باران میبارد” این سخن را به صورت ساده و خبری بیان کرده ایم اما اگر بگوییم “ابرهای گریان با اشک های خود گیاهان را سیراب کردند” سخن را به شیوه ای خیال انگیز بیان کرده ایم. اما بیایید با یک مثال دیگر خیال انگیز و در عین حال مزون بودن را بررسی کنیم،جمله ی “خورشید طلوع کرد” یک جمله خبری ساده بدون عناصر خیال انگیز و مزون بودن است اما جمله ی “گل خورشید شکفت” نه تنها خیال انگیز بلکه موزون نیز هست زیرا هجاها در این جمله با نظمی زیبا کنار هم قرار گرفته اند.

اما هر دو جمله ی “ابرهای گریان با اشک های خود گیاهان را سیراب کردند” و “گل خورشید شکفت” فارغ از مزون یا نامزون بودن خیال انگیزاند و دلیل آن استفاده از عناصر ادبی مثل تشبیه است، در جمله ی اول ابرها را به انسان با توانایی گریه کردن و باران را به اشک ابرها تشبیه کرده ایم و در جمله ی دوم خورشید را به گل و طلوع کردنش را به شکفتن گل تشبیه کرده ایم در واقع این سخنان خیالات نویسنده یا شاعر را به نمایش میگذارند.

وزن شعر:

وزن از لحاظ لغوی اینگونه معنا میشود:چیدمان و تناسب آهنگ کلمات.ام وزن شعر به چه معناست؟شاید به توان گفت وزن شعر به معنای چیدمان الفاظ هم آهنگ با معنای درست کنار هم است.

به این دو جمله دقت کنید:

1.آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا

2.جانم به قربانت چرا حالا آمدی

هر دوی این جملات از معنای یکسانی برخوردار هستند و الفاظ استفاده شده در آنها نیز یکی است اما اولی دارای چیدمانی است که کلمات هم آهنگ را کنار هم قرار داده است و دارای وزن است اما دومی خیر،یکی از نکات مثبت داشتن وزن شعر این است که در نظر خواننده زیباتر و ماندگارتر است یعنی شعری که دارای وزن بهتر در ذهن خواننده میماند تا شعری که فاقد وزن باشد.

در زبان فارسی تعدد اوزان دیده میشود که گاها تعداد آنها را تا سیصد وزن نیز برشمرده اند و شاعران ایرانی با توجه به ذوق و قریحه خود به شعر گفتن بر اساس این وزن ها به شعر سرایی پرداخته اند اما اوزان معروف و پر کاربرد در زبان فارسی بر اساس دو گونه وزن هستند:

1.وزن عروضی یا کمی

2.وزن تکیه‌ای-هجایی

وزن عروضی یا کمی:

وزن عروضی وزنی است که از شعر عربی وارد زبان فارسی شده است. با علم عروض میشود شعر خوب را از شعر ناهنجار تشخیص داد و در واقع این علم به ما کمک میکند وزن دقیق شعر و تغییرات آن را دریابیم.

در علم عرض باید مصرع ها را به واحد‌های آوایی تقسیم کنیم و به آنها نظم میبخشیم.

در واقع وزن عروضی نظمی بر اساس هجاهای بلند و کوتاه در مصرع های یک شعر برقرار میکند. زبان فارسی اما دارای سه نوع هجا میباشد هجا کوتاه،هجا بلند و هجا کشیده که درکنار هم قرار گرفتن این هجاها اوزان مختلف گونه وزن عروضی را پدید می آورد.

وزن عروضی در آثار فارسی:

وزن عروضی شاهنامه یکی معروف ترین وزن های عروضی در زبان فارسی است و علت آن نیز استفاده پرتکرار از این وزن است.نام این وزن نیز”بحر متقارب” است.

وزن عروضی در آثار مثنوی ایرانی دارای هفت وزن پر کاربرد است.برای مثال:

1.فاعلاتن مفاعلن فعلن که وزن شاد و ضربی دارد و مناسب مظامین شاد همچون هفت پیکر نظامی است:

هست بود همه درست به تو     بازگشت همه به توست تو

2.فعولن فعولن فعولن فعل که وزن حماسی و رزمی دارد در شاهنما فردوسی استفاده شده است.

چو فردا برآید بلند آفتاب   منو گرز و میدان افراسیاب

همچنین این وزن گاهی در پند و ارز های بوستان سعدی نیز به کار گرفته شده است.

3.فاعلاتن فاعلاتن فاعلن که مناسب پند و اندرز های عارفانه است بیشتر در منطق طیر عطار و مثنوی معنوی مولوی استفاده شده است:

بشنو از نی چون حکایت میکند    از جدایی ها شکایت میکند

وزن تکیه‌ای-هجایی:

در وزن تکیه‌ای هجایی که یک وزن مرکب است نه تنها تعداد هجاها بلکه محل تکیه‌ها نیز مهم است.این وزن یکی از وزن‌های معروف جهان است.

در این وزن رعایت واحدهایی وزنی همچون پایه‌ها ضروری است.

دوره موسیقی شعر مکتب مهر:

این دوره به صورت آنلاین و در یازده جلسه برگزار میشود استاد محمود حبیبی کسبی در این دوره به تدریس میپردازند. این دوره مناسب علاقه مندان به شعر فارسی و هنرجویان خوش ذوق شاعر است.

سرفصل های این دوره به شرح زیر است.

درس اول:

آشنایی با موسیقی شعر

دورس دوم:

مبانی عروض علمی

درس سوم:

املای عروضی

درس چهارم:

ارکان عروضی

درس پنجم :

انواع وزن ها

درس ششم:

اوزان پر کاربرد شعر فارسی

درس هفتم:

دایره‌های عروضی

درس هشتم:

اختیارات شاعری

درس نهم:

قافیه و ردیف

درس دهم:

عیوب قافیه

درس یازدهم:

قالب های شعر فارسی

استاد دوره موسیقی شعر مکتب مهر:

استاد محمود حبیبی کسبی که ندریس دوره موسیقی شعر مکتب مهر را بر عهده دارد دارای مدرک کارشناسی زبان و ادبیات فارسی است او از شعرای برجسته معاصر محسوب میشود.

همچنین او از برگزیدگان چهارمین جشنواره شعر فجر است.

از تجربیات او میتوان به: عضو هیأت علمی مجله تخصصی «شعر»

کارشناس دفتر شعر مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری و سردبیری سایت «ادب فارسی» و …. اشاره کرد