مقدمه
نت را می‌توان زبان مکتوب موسیقی دانست که راهی برای انتقال یک صدای موسیقیایی مشخص از فردی به فرد دیگر است. درست مانند همین قواعد نگارشی که باعث می‌شود اطلاعات این مقاله به شما منتقل شود، برای انتقال آهنگ‌های مختلف نیز رسم‌الخط و قواعد نگارشی به نام «نت» وجود دارد که اصلی‌ترین نقش را در حفظ و اشاعه موسیقی دارد. نت‌نگاری یکی از اصلی‌ترین فنونی است که یک آهنگساز باید به آن تسلط داشته باشد و آموزش نت خوانی نیز جزو اولین اصولی است که باید یک هنرجوی موسیقی آن را بیاموزد.
نت خوانی مقدمه‌ای برای آموزش سلفژ خوانندگی و یا حتی نوازندگی است و به کمک این مهارت است که شما می‌توانید موسیقی را به خوبی بیاموزید. در این مقاله قصد داریم به زبانی ساده درباره اصول نت خوانی و قواعد اصلی که در این باره باید بدانید، صحبت کنیم؛ پس تا انتها با ما همراه باشید.
آیا بدون آموزش نت خوانی می‌توان موسیقی را فراگرفت؟
سوال اصلی این است که آیا بدون آموزش نت خوانی می‌توان موسیقی را فراگرفت یا نه؟ مشابه این سوال در زبان این است که بگوییم آیا بدون یادگیری الفبا و اصول خواندن و نوشتن، می‌توان زبانی را فراگرفت یا نه؟ قطعاً پاسخ این سوال مثبت است! اما آیا بدون یادگیری الفبا و اصول مربوط به نگارش یک زبان می‌توان به مطالعه آن زبان پرداخت یا در آن زبان به موفقیتی رسید؟ قطعاً نه!
در موسیقی نیز اینچنین است. بدون داشتن سواد نت خوانی می‌توان آواز خواند و یا سازی را در حد مبتدی فراگرفت؛ اما قطعاً برای موفق شدن در موسیقی و پیشرفت در این زمینه نیاز به یادگیری اصول نت خوانی خواهید داشت. نت خوانی شما را به منابع بی پایانی از آموزش‌های مدون و تمرینات اصولی متصل می‌کند که در کتاب‌های مختلف برای هنرجویان نگارش شده‌اند. و بدون نت خوانی تنها به آنچه می‌شنوید و آنچه استاد شما به شما آموزش خواهد داد بسنده خواهید نمود و هرگز از سطحی (نه چندان مطلوب) بالاتر نخواهید رفت.
چگونگی نگارش نت‌ها بر روی خطوط حامل
برای شروع آموزش نت خوانی بهتر است با خطوط حامل آشنا شویم. خطوط حامل پنج خط موازی هستند که به صورت افقی بر روی یک صفحه سفید نقش می‌بندند و نت‌های موسیقی با توجه به جاگذاری آن‌ها شناخته می‌شوند. همانطور که برای یادگیری نگارش فارسی از یک خط افقی و برای نگارش انگلیسی از دو خط افقی کمک می‌گرفتیم، برای نگارش نت‌های موسیقیایی نیز از این پنج خط استفاده خواهیم کرد.
هر صدای موسیقیایی یک نت با فرکانس مشخص است که می‌توان آن را با توجه به نام، در جایی بر روی خطوط یا بین خطوط حامل قرار داد. هر نت به شکل یک بیضی کوچک بر روی خطوط حامل قرار می‌گیرد و چیزی به نام سر کلید مشخص می‌کند که نام گذاری‌ها بر روی هر خط چگونه انجام گیرد. به عنوان مثال وقتی بر روی «کلید سُل» نت نویسی می‌کنیم، نتی که بر روی خط دوم (از پایین) قرار می‌گیرد، نت سُل نام دارد و باقی نت‌ها نیز با توجه به توالی همیشگی و معروف 7 نت جهان، بر روی خطوط و بین خطوط دیگر نامگذاری می‌شوند. حال اگر با «کلید فا» سر و کار داشته باشیم، نتی که بر روی خط چهارم قرار می‌گیرد را به صورت قراردادی «فا» در نظر گرفته و باقی نت‌ها جای خود را پیدا خواهند کرد.
دلیل وجود کلیدهای مختلف (مانند کلید سل، کلید دو و کلید فا) این است که در موسیقی گستره زیادی از صداهای بم تا زیر وجود دارند که همه آن‌ها بر روی همان 5 خط حامل جا نخواهند گرفت. اگر بخواهیم تمام صداهای موسیقیایی موجود بر روی سازهای مختلف را یکجا بنویسیم، نیاز به 17 خط حامل خواهیم داشت که این شکل نه تنها اصلاً زیبا نخواهد بود؛ بلکه حتی نیازی هم به آن نخواهد بود. چرا که هر ساز (یا هر حنجره‌ای) یک گستره خاص از نت‌ها را اجرا خواهد کرد که معمولاً بر روی 5 خط حامل جا خواهند گرفت. در زیر تصویر انواع کلیدهای نت نویسی را مشاهده می‌کنید.
ارزش زمانی نت‌ها
تنها نوشتن صداها بر روی خطوط حامل ما را به نگارش کامل موسیقی نخواهد رساند؛ چرا که چیزی به نام ارزش زمانی باید وجود داشته باشد تا بتوانیم انواع ریتم‌ها را با آن ایجاد نماییم. دومین اصلی که در آموزش نت خوانی باید آن را بیاموزید، ارزش زمانی نت‌ها خواهد بود. اینکه ما هر نت نوشته شده بر روی خطوط حامل را چه مقدار باید امتداد دهیم، بستگی به شکل نت (ارزش زمانی آن) خواهد داشت. اگر به نت‌های موسیقی نگاه کنید، می‌بینید که آن بیضی‌های کوچک روی خطوط شکل‌های مختلفی دارند. بعضی توخالی و بعضی توپر هستند. برخی دارای شکلی چنگک مانند و برخی یک دایره ساده با یک خط عمود هستند. در واقع این اشکال مختلف نشان‌دهنده ارزش زمانی نت‌ها است که به صورت زیر دسته بندی می‌شوند:
- نت گرد (کامل)
نت گرد یا نت کامل که یک بیضی ساده توخالی است، پرامتدادترین نت موسیقی و معیاری برای ارزشگذاری زمانی نت‌های بعدی است. میزان کشش این نت نیز چهار ضرب است. بخاطر داشته باشید که به ازای هر نوع نت، یک علامت برای سکوت آن نیز وجود خواهد داشت. بنابراین در کنار نت گرد، سکوت گرد نیز خواهیم داشت که تصویر هر دو را در زیر مشاهده می‌کنید.
2.نت سفید (یک دوم)
نت سفید، یک بیضی ساده با یک دنباله یا دسته عمود بر خطوط حامل است که از نظر ارزش زمانی نصف نت گرد بوده و کشش آن به اندازه دو ضرب است. شکل نت سفید و سکوت سفید را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید و هر جا چنین نتی وجود داشت، باید آن نت را به اندازه دو ضرب (بیت) امتداد دهیم.
- نت سیاه (یک چهارم)
نت سیاه به شکل یک بیضی توپر (سیاه) با یک دنباله نوشته می‌شود و ارزش زمانی آن یک چهارم نت گرد (کامل) خواهد بود. این به آن معنا است که کشش هر نت سیاه دقیقاً یک ضرب است و در هر بیت، یک نت سیاه خواهیم داشت.
- نت چنگ (یک هشتم)
نت چنگ بیضی توپری مانند سیاه است که در بالای دنباله خود شکلی پرچم مانند دارد. ارزش زمانی آن یک هشتم نت گرد بوده و میزان کشش آن به اندازه نصف یک ضرب است. به عبارت بهتر در هر ضرب از آهنگ می‌توان دو نت چنگ جای داد. نت‌های کوچک‌تر از چنگ، نت‌های دولاچنگ، سه‌لاچنگ و… هستند که هر یک نیمی از دیگری ارزش زمانی و ضربی خواهند داشت.
کلید موسیقی (Clef)
کلیدهای موسیقی معیاری برای تعیین مکان قرارگیری نت‌ها هستند که در گستره‌های صوتی مختلف، به نام‌ها و شکل‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. سه کلید معروف موسیقی کلیدهای سل، دو و فا هستند که در ادامه راجع‌به دو کلید اصلی و پرکاربرد یعنی سل و فا بیشتر توضیح خواهیم داد:
- کلید سُل (کلید تریبل)
کلید سُل که بعضاً به آن تربل یا تریبل هم گفته می‌شود، نام آشناترین و پرکاربردترین کلید در موسیقی جهان است. حجم وسیعی از سازها و صداهای حنجره از این کلید استفاده می‌کنند و به همین دلیل هم معروف‌ترین کلید در موسیقی به شمار می‌رود. از کلید سل در خوانندگی برای صداهای سوپرانو، متسو سوپرانو، آلتو، کنتر آلتو و تِنور استفاده می‌شود و سازهای موجود در این گستره صوتی نیز اغلب از همین کلید بهره می‌برند. شیوه نت نگاری در کلید سُل تربل به این صورت است که نت معیار ما، نت سُل بر روی خط دوم خواهد بود و باقی نت‌ها نیز به همین تناسب بر روی خطوط و بین خطوط جاگذاری خواهند شد.
- کلید فا (کلید باس)
کلیدهای فا انواع مختلفی دارند که با توجه به قرارگیری کلید برروی یکی از خطوط نامگذاری می‌شوند. معروف‌ترین و پرکاربردترین کلید فا، کلید فا خط چهارم است که به آن کلید باس نیز گفته می‌شود. این کلید برای گستره صوتی بم مانند باس یا دوبل باس مورد استفاده قرار می‌گیرد و سازهایی مانند ویلن سل، یوفونیوم، کنترباس، گیتارباس، باسون، کنترباسون، ترومبون، باریتون، توبا و تیمپانی از آن استفاده می‌کنند. همچنین دست چپ پیانو نیز با استفاده از همین کلید نت نگاری می‌شود. معیار جاگذاری این کلید نت خط چهارم است که به نام فا نامگذاری شده و ترتیب باقی نت‌ها را مشخص خواهد کرد.
مایه نما (Key Signature)
مرحله بعدی برای آموزش نت خوانی، آشنایی با ماهیتی به نام مایه نما یا سرکلید است. برای آن‌که معنای سرکلید را درک کنیم، ابتدا باید ماهیت فواصل و گام‌ها را درک کنیم. همانطور که در ابتدا گفتیم، هر نتی یک فرکانس مشخص دارد و این به آن معنا است که بین هر نت تا نتی دیگر، فاصله صوتی‌ای از حیث فرکانس و بر واحد هرتز وجود خواهد داشت. برای دسته بندی فواصل موسیقی از اصطلاح یک پرده، نیم پرده، ربع پرده و… استفاده می‌شود و گام‌های موسیقیایی نیز در همینجا تعریف می‌شوند.
گام به توالی از نت‌ها گفته می‌شود که از 12 نیم‌پرده متساوی در یک اکتاو تشکیل می‌شوند و سپس در تمام اکتاوها با همان فواصل تکرار می‌گردند. نحوه چینش نت‌ها در این 12 فاصله نیم‌پرده‌ای نوع گام را مشخص می‌کند و نت فرود نیز نام آن را تعیین می‌کند. به عنوان مثال وقتی درباره گام دو ماژور صحبت می‌کنیم، می‌دانیم که این گام از نت دو آغاز شده و به همین نت نیز ختم خواهد شد. ماژور بودن این گام هم به این معنا است که فواصل سوم و چهام و همچنین فواصل هفتم و هشتم این گام، فاصله نیم‌پرده‌ای دارند و باقی فواصل یک پرده فاصله خواهند داشت.
تمام این‌ها مقدمه‌ای برای آشنایی با مایه نما یا سرکلید بود و نیازی نیست در این مقاله معنای گام را درک کنید. باید بدانید که برای نشان دادن همین نیم‌پرده‌ها و پرده‌های کامل در یک آهنگ، از علامت‌های اختصاری به نام‌های دیِز و بِمل استفاده می‌کنند که می‌توانند نت‌ها را نیم پرده به سوی بالا یا پایین شیفت کنند. وقتی در یک آهنگ پس از کلید، علامت‌های دیِز و بِمل قرار می‌گیرند، گام قطعه و فواصل آن را تعیین می‌کنند و به این بخش از نت، مایه نما یا سرکلید گفته می‌شود.
میزان نما (Time Signature)
مرحله بعدی در آموزش نت خوانی، میزان نما یا کسر میزان است. کسر میزان چیزی است که ریتم‌ها را در آهنگ‌ها مشخص می‌کند و از دو عدد بر روی یکدیگر تشکیل می‌شود. عدد بالایی معمولاً به معنای تعداد هر نت در هر میزان و عدد پایینی مبنای همان نت در هر میزان را نشان می‌دهد. به عنوان مثال میزان نمای 8/6 که به ریتم شش و هشت نیز شناخته می‌شود، از 6 نت یک هشتم (یا همان چنگ) در هر میزان تشکیل می‌شود.
میزان نماها از سه نوع ساده، ترکیبی و لنگ تشکیل می‌شوند. نوع ساده آن مانند میزان نمای 4/4 یا 4/3 یا… ریتمی است که بتوان هر ضرب آن را به دو، چهار یا هشت قسمت مساوی تقسیم نمود. نوع ترکیبی آن مانند 8/6 یا 4/9 یا.. ریتمی است که هر ضرب آن به سه، شش یا نه بخش پذیر باشد. نوع ترکیبی آن هم از به هم پیوستن یک ضرب ساده و یک ضرب ترکیبی ایجاد می‌شود و انواع معروف آن می‌توان به 8/7 اشاره کرد که از ترکیب 4/4 و 4/3 ایجاد می‌شود.
آکورد
در طول مسیر آموزش نت خوانی، با مفهوم دیگری به نام آکورد آشنا می‌شوید که در آموزش سلفژ خوانندگی نیز بسیار اهمیت دارد. آکورد به اجرای همزمان چند نت (حداقل سه نت) از یک گام موسیقی گفته می‌شود که با فواصل هارمونی خاصی از یکدیگر انتخاب شده و صدایی ترکیبی از فضای کلی آن گام را به گوش مخاطب می‌رسانند. وظیفه اصلی آکورد، تقویت ملودی و ایجاد فضای هارمونی درست برای اجرای قطعات است که در هر گروه یا ارکستری ممکن است توسط یک یا چند ساز مختلف اجرا شود.
علاوه بر این‌ها باید بدانید که هر سازی توانایی نواختن آکوردها را ندارد و برخی سازها که به سازهای ملودیک معروف هستند، تنها می‌توانند یک خط ملودی خاص را (نهایتاً با یک صدای هارمونیک همزمان) اجرا کنند و توانایی اجرای سه نت یا بیشتر را ندارند. سازهایی مانند خانواده گیتارها، پیانو، ارگ، آکاردئون و… می‌توانند به سادگی چند صدای همزمان ایجاد کنند و به همین جهت می‌توان به سادگی انواع آکورد را با آن اجرا نمود. اما سازهایی مانند ویولن، کلارینت، ساکسیفون، فلوت و… توانایی اجرای آکوردها را ندارند. همچنین حنجره انسان نیز به عنوان یک آلت موسیقیایی ملودیک شناخته می‌شود و توان اجرای آکورد را نخواهد داشت.
جمع بندی و نتیجه گیری
برای یادگیری موسیقی به شکل اصولی و در سطحی حرفه‌ای، آموزش نت خوانی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار خواهد بود. توانایی خواندن و نوشتن نت شما را به یک موزیسین حرفه‌ای تبدیل خواهد کرد و بنای ساختمان موسیقی شما را مستحکم خواهد نمود. برای آشنایی با نت‌ها، کار سختی در پیش نیست؛ کافی است کلید مورد استفاده در گستره صوتی مورد نظر خود را بدانید و جای نت‌ها را بر روی آن به خوبی فرابگیرید. سپس ارزش زمانی نت‌ها را شناخته و درباره میزان نما و مایه نما‌های مختلف اطلاعات کافی کسب کنید. تئوری موسیقی به صورت گام به گام آموزش داده می‌شود و کار چندان دشواری هم نیست؛ فقط کافی است با این گام‌ها همراه شوید و صبورانه این درس شیرین را فرابگیرید.
