مقدمه

نمایش نامه نویسی در ایران، به دلایل مختلفی در مقایسه با سایر نوشته‌های ادبی مانند شعر و داستان نویسی سابقه زیادی ندارد. به طور مثال در گذشته ادیبان و هنرمندان معمولا مریدان اشراف و درباریان بودند و ذوق و قریحه‌شان بیشتر صرف ستایش بزرگان می‌شد تا خلق هنر‌های مستقل. هر چند در تاریخ این کشور شاهد تعزیه خوانی، خیمه شب بازی، نقالی و پرده خوانی هستیم و حتی در ادبیات، شاهکار‌هایی مانند منطق الطیر عطار، بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه‌‌ی فردوسی و مثنوی مولوی داریم که قابلیت‌های نمایشی فراوانی دارند، اما همه این‌ها با آن چه که امروز در دنیا از آن به عنوان نمایش نامه نویسی یاد می‌شود، کاملا متفاوت است. ناگفته نماند که یکی از دلایلی که هم چنان نمایش نامه نویسان بزرگ ایرانی در دنیا کمتر شناخته شده اند، این است که زبان فارسی در جهان در مقایسه با زبان انگلیسی، مخاطبان کمتری دارد و ترجمه نمایش نامه‌های ایرانی، مدت کوتاهی است که رواج یافته است.

تاریخچه نمایش نامه نویسی در ایران

اینکه نمایش نامه نویسی در ایران برای اولین بار توسط چه کسی آغاز شده است، بحث‌های فراوانی صورت گرفته است اما «میرزا آقا تبریزی» کسی است که برای نخستین بار نمایش نامه فارسی می‌نویسد. قبل از او، میرزا فتحعلی آخوند زاده و عده‌ای دیگر به زبان ترکی متن‌های شبه نمایش نامه‌ای نوشته بودند.

بعد از نهضت مشروطیت، اهالی هنر به جای مدح بزرگان به نشر آثار ملی و شناساندن مفاخر ادبی پرداختندکه نقطه آغازی برای پیدایش آثار ادبی چشم گیری شد و نمایش‌ها و رمان‌هایی به تقلید از ادبیات اروپا در ایران نیز شکل گرفت. از آن زمان تا به امروز حدود یک سده می‌گذرد و امروزه بسیاری از کارگردان‌های نمایش ایرانی در سطح جهانی شناخته شده و در جشنواره‌های بین المللی افتخارات زیادی کسب کرده اند.

معرفی نمایش نامه نویسان بزرگ ایرانی

• غلامحسین ساعدی

وی از پایه گذاران اصلی کانون نویسندگان ایران و متعلق به نسلی از نویسندگان و نمایش نامه نویسان ایرانی دهه چهل بود که موفق شدند تاثیر مثبتی بر ادبیات ایران بگذارند. یکی از اولین تجربه‌های نمایشی او «ده لال بازی» است که در سال ۱۳۴۱ اجرا شد. اگرچه لال بازی از گذشته در آیین نمایشی ایران وجود داشت اما ساعدی در این اثر نگاه مدرن خود را وارد کرد. به طور مثال لال بازی‌های سنتی در ایران بیشتر محتوای شادی آور داشتند اما ساعدی با رویکردی نو، موقعیت‌های تلخ را به نمایش در آورد.

یکی از بهترین آثار او داستان «گاو» بود که فیلمی نیز با همین نام ساخته شده که شهرتی جهانی یافته است. ساعدی در آثارش از تکنیک تمثیل سازی نیز بهره می‌برد که در ان زمان امری بدیع به شمار می‌رفت. درون مایه‌‌ی نوشته‌های او ناآگاهی مردم جامعه بود که حرفه‌‌ی دیگر او یعنی روانپزشکی در پروراندن این امر نقش موثری داشت. در واقع او با داشتن تجربه‌‌ی روان درمانی مردم، از رنج‌ها و پیچیدگی‌های ذهن آن‌ها با خبر بود و این آگاهی در آثارش بازتاب می‌شد. رد پای غلامحسین ساعدی به سبب خلق آثار تکرار ناشدنی، همواره بر قله‌‌ی هنر ایران می‌ماند.

• میرزا آقا تبریزی

در زمان حکومت ناصر الدین شاه و مظفرالدین شاه به وی اجازه چاپ نمایش نامه‌هایش داده نشد ولی بعد از انقلاب مشروطیت، نمایش نامه‌‌ی «طریقه‌‌ی حکومت زمان خان»، «حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا» و «سرگذشت اشرف خان» منتشر شد. در سال ۱۳۰۰ این نمایش نامه‌ها با عنوان «مجموعه‌ای مشتمل بر ۳ قطعه نمایش» منسوب به میرزا ملکم خان در برلین به چاپ رسید.

• میرزا فتحعلی آخوند زاده

وی را شخص اول از نمایش نامه نویسان ایرانی و بنیان گذار ادبیات نو در ایران می‌دانند. او پیشرو فن نمایشنامه نویسی اروپایی در آسیا بود. در تفلیس با فن نمایشنامه نویسی آشنا شد و بعد به نوشتن نمایش نامه‌های اجتماعی و انتقادی پرداخت. آثار او در کارهای نویسندگان دیگر آزادی خواه نیز تاثیر چشم گیری گذاشته است.

• بهرام بیضایی

از جمله نمایش نامه نویسان ایرانی موفق و مهمترین چهره‌های فرهنگی تاریخ معاصر ایران است که تلاش‌هایش در زمینه هنرهای نمایشی کم نظیر محسوب می‌شود. او بارها در رای گیری از منتقدان ایرانی به عنوان بهترین کارگردان شناخته شده است. از برجسته‌ترین کار‌های او می‌توان از «سگ کشی» نام برد که در سال ۱۳۸۰ پر فروش‌ترین فیلم ایران شد.

نخستین کتاب بیضایی در سال ۱۳۴۱ منتشر شد که مجموعه‌ای است از دو نمایش نامه با نام‌های «مترسک‌ها در شب» و «عروسک‌ها». در نمایش‌‌ نیز او را مهم‌ترین نمایشنامه نویس تاریخ ادبیات فارسی می‌دانند که با نمایش‌های بی مثال «مرگ یزدگرد» و «افرا» انقلابی در گونه نمایشنامه نویسی معاصر به وجود آورد. از بیشتر نمایش‌های وی بر روی صحنه فیلم برداری شده است که متاسفانه خیلی از آن‌ها منتشر نشده است.

پرونده افتخارات و جوایز بیضایی بسیار چشم گیر است؛ به طوری که از دهه ۵۰ تا همین سال‌های اخیر را در بر می‌گیرد ولی از جمله افتخار آفرینی‌های بزرگ او می‌توان به کسب نشان عالی هنر برای صلح و دریافت تقدیرنامه کمیسیون ملی یونسکو در ایران اشاره کرد. بیضایی در سال ۱۳۹۶ موفق به کسب دکتری افتخاری از دانشگاه سنت اندروز شد.

نمایش نامه نویسان طنز ایرانی

کمدی درست و اصولی چیزی فرا‌تر از خنداندن مردم است و به بیان مشکلات و نقد اوضاع جامعه می‌پردازد. بنابر این تعریف، در ایران تعداد نمایش نامه‌های طنز موفق ناچیز است و نمایشنامه نویسان ایرانی زیادی در این حوزه ورود نکرده اند. در اینجا به معرفی بهترین نمایش نامه‌های طنز ایرانی می‌پردازیم.

• نمایش نامه کمدی بنگاه تئاترال از علی نصیریان

این نمایش داستان پهلوانی را روایت می‌کند که از خاری که با جادو به سینه اش رفته، رنج می‌برد و پهلوان دیگری که قصد کمک به او را دارد. سبک این نمایش «تخت حوضی» است که ریشه در نمایش سنتی ایران دارد و آن را تبدیل به اثری متمایز کرده است. این نمایش به بیان معضلات اجتماعی با زبان نقد می‌پردازد و در عین حال شادی آور است.

• نمایش نامه کمدی طرب نامه از بهرام بیضایی

این اثر مجموعه داستان‌هایی از یک حاجی است که می‌خواهد نوکر خود را به فروش برساند و اتفاقاتی که در این میان می‌افتد. البته که بیضایی تاکنون موفق به چاپ این اثر در ایران نشده است؛ اما در آمریکا در قالب نمایش موزیکال به روی صحنه رفته است.

• مجموعه نمایش نامه کمدی گروه اشتباهات از امید طاهری

این مجموعه شامل «کمدی افتضاحات»، «کمدی ارتباطات»، «کمدی اکتشافات»، «کمدی استشمامات» و «کمدی ارتفاعات» است که بخش اول ان بر اساس «کمدی اشتباهات» شکسپیر بازنویسی شده است. این مجموعه موفق به حضور در جشنواره فجر می‌شود ولی جایزه‌ای دریافت نمی‌کند.

• نمایشنامه کمدی دن کامیلو از کوروش نریمانی

این نمایش نامه در واقع برداشتی از یک مجموعه داستان کوتاه به نام «دنیای کوچک دن کامیلو» است که در عین مفرح بودن، بیننده را به فکر فرو می‌برد. این اثر طنز گونه از جهت فضا سازی نزدیک به جامعه ایران است و یکی از بهترین نمایش نامه‌های کمدی شناخته می‌شود.

• ایرج پزشک زاد

او به علت نوشتن کتاب «دایی جان ناپلئون» به شهرت رسید و در سال ۲۰۱۴ برنده جایزه بیتا شد. عده‌ای مجموعه تلویزیونی «قهوه تلخ» به کارگردانی مهران مدیری را تقلیدی از کتاب «ماشاالله خان در بارگاه هارون الرشید» به نویسندگی پزشک زاد می‌دانند و تعدادی از نمایشنامه نویسان ایرانی به آن نقد‌های منفی فراوانی وارد کرده اند.

نمایش نامه نویسان زن ایرانی

خوشبختانه در سال‌های نه چندان دور شاهد حضور زنان نیز در دنیای نمایش نامه نویسی هستیم که در اینجا به معرفی مجموعه‌ای از تاثیر گذار‌ترین آن‌ها می‌پردازیم.

• فریده فرجام

فرجام را به عنوان نخستین نمایش نامه نویس زن ایرانی می‌شناسند. او که فارغ التحصیل از آکادمی سینما و تلویزیون آمستردام است، نویسنده کودکان، نمایش نامه نویس، شاعر و کارگردان سینما و تئاتر است. نمایش نامه «عروس» در تلویزیون ملی ایران پخش شد و هم زمان نمایش نامه‌‌ی «خانه‌‌ی بی بزرگتر» در نمایش سنگلج به روی صحنه رفت. فریده فرجام از موسسان کانون نویسندگان ایران بود. وی در طول سال‌ها زندگی در خارج از کشور، فیلم نامه‌هایی که نوشته بود را کارگردانی کرد و نمایش نامه‌هایش به زبان‌های انگلیسی و هندی ترجمه شد و به روی صحنه رفتند.

• مهین تجدد

او که جزو نمایش نامه نویسان زن ایرانی نسل اول به شمار می‌آید، در آثارش آیین‌های کهن ایرانی را با ساختار نمایش نامه روایت می‌کرد. وی همچنین به مولانا پژوهی علاقه زیادی داشته است.

• چیستا یثربی

نمایش نامه نویس زن ایرانی، مترجم و کارگردان که تا به حال بیشترین تعداد جایزه متن اول را از جشنواره بین المللی فجر دریافت کرده است. همچنین در سال ۱۳۸۹نمایش «جنایت و مکافات» را بر اساس رمان داستایفسکی در مسکو اجرا کرد که در سه رشته نامزد شد و در نهایت جایزه بهترین بازیگر زن را دریافت کرد.

• کتایون حسین زاده سلماسی

سلماسی نویسنده و نمایش نامه نویس زن ایرانی، کارگردان و نخستین منتقد ایرانی عضو هیات مدیره کانون منتقدان جهان است که سال‌ها سابقه فعالیت هنری دارد.

• پری صابری

در دوران دانشجویی خود فیلم کوتاهی ساخت که به عنوان بهترین فیلم دانشجویی در فرانسه شناخته شد. او تالار مولوی را در تهران تاسیس نمود و نشان «لژیون دونور» فرانسه را در سال ۲۰۰۴ دریافت کرد. نمایش‌های «شمس پرنده» و «اسطوره‌‌ی سیاوش» آثاری از وی است که در تالار یونسکو پاریس به روی صحنه رفته است.

نمایش نامه نویسان معاصر ایرانی

• اکبر رادی

یکی از مهم‌ترین نمایشنامه نویسان معاصر زبان فارسی که در سال ۱۳۳۸ اولین نمایش نامه خود را تحت عنوان «روزنه آبی» نوشت و مورد توجه احمد شاملو واقع شد. نمایش نامه «افول» او رویداد مهمی در دنیای نمایش نامه ایران محسوب می‌شود. هم چنین او در سال ۱۳۴۷ یکی از کم نظیر‌ترین نمایش نامه‌های دهه چهل ایرانی را نوشت. آثار رادی مورد توجه افراد مهمی مانند مسعود کیمیایی، جلال آل احمد و علی نصیریان قرار گرفت و بار‌ها از او تمجید کرده اند. وی از پیشگامان نمایش نامه نویسی متفکرانه قلمداد می‌شود.

• بیژن مفید

پدر وی نیز اهل هنر بود. او حدود ۱۵۰ نمایش نامه از آثار کلاسیک دنیا را برای برنامه دوم رادیو تهران را طی دهه ۴۰ کارگردانی نمود و در سال ۱۳۴۵ «آتلیه تپاتر» را ایجاد کرد. او طی سال‌های ۱۳۵۰ تا۱۳۶۰ با مرکز تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان نمایش نامه نویس همکاری می‌کرد. مشهور‌ترین اثر او «شهر قصه» است که در تلویزیون ملی نیز پخش شد.

• محمد یعقوبی

یکی از نمایشنامه نویسان ایرانی به سبک امروزی است که برنده جایزه بهترین نمایش نامه نویسی برای اثر «زمستان ۶۶» شد. یعقوبی تجربه سه دهه فعالیت نمایشی موفق دارد و جوایز زیادی کسب کرده است. او بعد از خروج از کشور در کانادا کمپانی «Nowdays theatre» را ایجاد کرد. از برجسته‌ترین کارهای او می‌توان به «خشکسالی و دروغ» و «یک دقیقه سکوت» اشاره کرد. وی هم اکنون عضو رسمی کانون نمایش نامه نویسان ایران است.

• نادر برهانی مرند

نویسنده، کارگردان‌‌ و جزو نمایشنامه نویسان ایرانی است که فارغ التحصیل همین رشته است. او هم چنین جوایز متعددی از جشنواره فجر دریافت کرده است.

• علیرضا نادری نجف آبادی

از کارهای مورد استقبال قرار گرفته‌‌ی وی می‌توان به «در مسیر زاینده رود» و «میوه ممنوعه» که در حوزه سینما و تلویزیون بودند اشاره کرد. او دارای مدرک کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی از دانشگاه هنر تهران است. نادری که به تدریس ادبیات نمایشی مشغول است، تمرکز خود را بر بازگویی مشکلات افراد حاضر در جنگ گذاشته است. یکی از بهترین نمایشنامه‌های او در این زمینه «پچ پچه‌های پشت خط نبرد» نام دارد. از دیگر نمایش‌های مطرح او نیز «کوکوی کبوتران حرم» است که به بیان مشکلات اجتماعی روز مردم ایران می‌پرداخت و جایزه بهترین نمایشنامه را در سال ۱۳۹۴ کسب کرده است. او دارای نشان افتخاری «استاد محمد» است.

• نغمه ثمینی

ثمینی برنده بهترین کتاب بخش نقد ادبی دوره دوم جایزه ادبی جلال آل احمد برای کتاب «تماشاخانه اساطیر» است. او همچنین جزو بزرگترین نمایشنامه نویسان معاصر محسوب می‌شود که در این زمینه کارنامه‌‌ی موفقی دارد و نیز برنده بهترین فیلم نامه جشنواره فیلم فجر برای فیلم «خون بازی» در سال ۱۳۸۵ است.

بهترین نمایش نامه‌های ایرانی

انتخاب بهترین نمایش نامه، تا حد زیادی به نظر داوران و مخاطبان که تعدادی از آن‌ها جزو نمایش نامه نویسان ایرانی هستند بستگی دارد و بر اساس معیار‌های معین از سوی متخصصان این رشته مشخص می‌شود. بر این اساس به ترتیب لیستی از آن‌هایی که به عنوان بهترین نمایش نامه‌های ایرانی شناخته می‌شوند و نظر عموم را نیز جلب کرده اند را فراهم کردیم:

• مرگ یزدگرد از بهرام بیضایی
• شب هزار و یکم از بهرام بیضایی
• پرده خانه از بهرام بیضایی
• شهر قصه از بیژن مفید
• خشکسالی و دروغ از محمد یعقوبی
• پلکان از اکبر رادی
• هیولا خوانی از نغمه ثمینی

نتیجه گیری و جمع بندی

نمایش نامه نویسی در مقایسه با سایر هنر‌های ادبی، سابقه کمتری دارد. اما در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشم گیری در این زمینه وجود داشته است و جوایز داخلی و خارجی فراوانی کسب کرده ایم؛ این موفقیت‌ها را مدیون نمایش نامه نویسان بزرگ ایرانی هستیم.