کمتر کسی است که در زندگی خود با نقاشی‌های مینیاتور ایرانی برخورد نکرده باشد یا حتی برای یک‌بار نام استاد فرشچیان و اثر بی‌همتای او یعنی عصر عاشورا را نشنیده باشد. با این حال این سبک نقاشی ایرانی مینیاتوری برای نشان دادن اسناد و نسخه‌های خطی و کمک به کسانی که سواد نداشتند، قبل از اختراع چاپ، پایه‌گذاری شد و به انتقال داستان و معنی کلمه نوشته شده کمک کرد.
بیشتر ایرانیان، نقاشی ایرانی مینیاتور را می‌شناسند اما بهتر است که عمیق‌تر و به‌طور صحیح این هنر زیبا را بشناسیم.
در همین ابتدا باید بگوییم که نقاشی مینیاتور، ارتباطی با اندازه نقاشی ندارد. این را از این جهت می‌گوییم چون گاهی فرض می‌شود نقاشی‌هایی که در ابعاد بسیار کوچکی خلق می‌شوند، باید با نام مینیاتوری از آن‌ها یاد شود؛ در صورتی که می‌توان این سبک را در ابعادی به اندازه یک دیوار بسیار بزرگ نقاشی کشید. پس ریشه کلمه Miniature هیچ ارتباطی با اندازه ندارد.
کلمه مینیاتور از اصطلاحات minium (برای رنگ قرمز استفاده شده در نسخه‌های خطی) و miniare (لاتین به معنی رنگ سرب قرمز) آمده است.
اغراق، عدم استفاده از رنگ‌های ترکیبی، قلم‌گیری خاص، سه چهارم و صورت‌های گرد، استفاده از رنگ‌های روشن، عدم وجود سایه و یکنواخت بودن نور و عدم وجود پرسپکتیو و عمق از جمله ویژگیهای بارز این نوع سبک چه در نقاشی مینیاتور ایرانی و چه غیر ایرانی است.
نقاشی ایرانی مینیاتور در ایران به نقاشی‌هایی شناخته می‌شود که با الهام‌گیری از طبیعت به‌صورت بسیار ظریف و ترکیب‌شده با قوه تخیل نقاش کشیده شده باشد.
رنگ‌ها برای نقاشی مینیاتور ایرانی و نگارگری، در ابتدا به صورت دست‌ساز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این در حالی است که با ورود رنگ‌های کارخانه‌ای مانند گواش و ورق‌های طلا و نقره، کار برای نقاشان و نگارگران بسیار آسان‌تر شده است. به طور خلاصه از جمله رنگ‌هایی که در میان مینیاتوریست‌های قدیمی بسیار پرطرفدار و معروف بوده‌اند می‌توان به روناس، حنا، زعفران، گل‌های ماشی و اخرا، زرنیخ، پوست انار، طلا و نقره و زنگار اشاره کرد.
تاریخچه نقاشی مینیاتور
اما تنها نقاشی‌های ایرانی مینیاتور نیستند که در این سبک خلق شده‌اند. 250 سال قبل از میلاد مسیح بود که هنر مینیاتور توسط هنرمندانی ناشناخته به‌کار گرفته شد. در قرن 4 میلادی نقاشی‌هایی شامل پرتره‌های کوچک برروی عاج فیل در رم یافت شد. همچنین قبل از سال 1400 میلادی در سراسر ایران، هند، ترکیه و کشورهای شرق دور، این هنر به صورت نقاشی در نسخه‌های خطی استفاده می‌شد تا در نهایت در قرن 16 میلادی برای اولین بار واژه‌ی مینیاتور بر سر زبان‌ها افتاد.
در کتاب ارژنگ که توسط مانی برای توضیح اعتقاداتش مصور شده بود، نقاشی‌های منحصربه‌فردی وجود داشت که شباهت بسیار زیادی به مینیاتور دارد. با اینکه او در قرن سوم، در هنر مینیاتور ایرانی پیشگام بود اما در حال حاضر اسناد محدودی از نقاشی مینیاتور ایرانی در دوران قبل اسلام وجود دارد. با توجه به اینکه در طی حمله مغولان بسیاری از آثار از جمله نقاشی‌های ایرانی مینیاتوری سوختند، اما از آثار مینیاتور ایرانی به جا مانده، چهره ایرانیان در حال جنگ با مغولان، به طور واضح مشخص است.
در حقیقت ظهور نقاشی مینیاتوری ایرانی زمانی در ایران اتفاق افتاد که ایلخانیان توجه ویژه‌ای به تصویرسازی آثار برجسته‌ای مانند شاهنامه فردوسی کردند. دوره‌‌ی اوج این سبک در ایران در قرن 15 و 16 و در همین زمان بود که مینیاتور ایرانی در ترکیه رواج پیدا کرد. در همین دوران حکومت تموریان بود که شاگردان در مدارسی از جمله مدرسه بغداد، تبریز، مظفریان و شیراز، هر کدام به سبک منحصر به فرد خود، تحصیل می‌کردند. تکامل این هنر در دوران صفویه به‌خاطر جذب شدن پادشاه صفوی به هنر غربی، متوقف و به دوره جدیدی وارد شد.
همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم با توجه به مدارس گوناگونی که در آن زمان اوج گسترش نقاشی ایرانی مینیاتور وجود داشت، سبک‌های متفاوتی، با رعایت ویژگیهای اصلی، به شکل منحصر به فردی به وجود آمدند. نکته اصلی آن‌جا بود که بعد از قرن 16ام پرتره‌های تک صفحه‌ای جایگزین نسخه‌های خطی شد. ما در دوره‌های آموزشی نقاشی مینیاتور ایرانی به تفصیل این سبک‌ها را آموزش خواهیم داد.
در این میان، سه روش طراحی مینیاتور به وجود آمد:
یکی از مواردی که در نقاشی مینیاتور ایرانی به طور جدی رعایت می‌شود، استفاده از کاغذهایی است که با طلا، نقره و یا رنگ‌های طبیعی گرفته شده از گل و گیاهان رنگ‌آمیزی شده باشد. این کار از آن جهت انجام می‌شد که اعتقاد بر آن بوده که رنگ سفید در درازمدت بر بینایی فرد اثر گذاشته و آن را ضعیف می‌کند. در این روش، نقاش از رنگی خاص و به عنوان رنگ اصلی در جای جای نقاشی استفاده می‌کند. نکته‌ای که در این روش حائز اهمیت است، این است که حتما در آن، رنگ طلایی استفاده می‌شود.
رنگ خود کاغذ که قبل‌تر به آن اشاره کردیم، به عنوان پس زمینه اصلی نقاشی مینیاتور ایرانی انتخاب می‌شود. شما در این سبک می‌توانید رنگ‌هایی نسبتا غلیظ و مات که به صورت یکنواخت گذاشته شده‌اند (مثل رنگ روغن) و رنگ‌های به ظاهر بی‌وزن و شفاف (مثل آبرنگ یا آب‌مرکب) مشاهده کنید.
از هنگامی که سبک مینیاتور در ایران ظهور پیدا کرد، این سبک نقاشی در میان نقاشی‌های ایرانی مینیاتور همواره دیده شده است. در این سبک غالبا از رنگ‌های تیره سیاه، قرمز، آبی و قهوه‌ای به صورت تک رنگ استفاده می‌شود. زمینه این نقاشی‌ها سفید است و با قلم‌مو رنگ‌آمیزی می‌شوند.
- مینیاتور سفید رنگ
از مواردی که نقاشی مینیاتور ایرانی را می‌توان در آن دید، نقاشی‌های تزئینی انواع و اقسام ظروف، جعبه‌ها، اجسام مختلف و کتاب‌ها و اسناد است. در میان گاهی کاغذهایی که به‌عنوان پس زمینه انتخاب می‌شد، سیاه و تیره بودند. با این وجود با توجه به ارزش اجسام و اسناد، نقاش از رنگ‌های روشنی مثل سفید، زرد، آبی روشن و … وگاهی نیز از طلا و نقره به عنوان رنگ اصلی برای نقاشی ایرانی مینیاتور استفاده می‌کرده است.
در آخر باید یادآور شد که مینیاتور ایرانی و نگارگری دو واژه با معانی متفاوت هستند به این صورت که مینیاتور به هنر ظریف کاری چه بر روی اجسام به شکل تزئینی و چه به صورت نقاشی گفته می‌شود. در حالی که نگارگری به هنر نقاشی گفته می‌شود (ویژه ایران و به طور کل شرق) که ما در دوره آموزش نگارگری ایرانی به طور جزئی این تفاوت‌ها را بیان خواهیم کرد.
همینطور درباره مینیاتور باید درنظر داشت که یادگیری نقاشی ایرانی مینیاتور به‌صورت صحیح، باید نزد آموزگاران ماهر فراگرفته شود.
