مقدمه

ایران به سبب تمدنی چند هزار ساله، دارای میراث هنری گران‌بهایی است که نقاشی مینیاتور ایرانی یکی از آن‌هاست. اگر اهل گشت و گذار در استان‌های کشورمان باشید و ایران‌گردی در برنامه‌های ثابت تفریحات ایام تعطیلات شما جا خوش کرده باشد، جلوه‌هایی از هنر مینیاتور را که با نام‌های تذهیب و نگارگری نیز شناخته می‌شود، بر روی ظروف سفالی، پارچه، کاغذ، پوست، چرم، قاب آینه‌ها، قلمدان‌ها، جعبه‌های قیمت و انواع صناعات چوب و فلز دیده‌اید؛ البته ناگفته نماند که این هنر با نام استان‌های شیراز، اصفهان، لرستان و قزوین گره خورده است و از دیر باز اساتید این حرفه در این نقاط کشورمان به آموزش نقاشی مینیاتور به هنرجویان می‌پرداختند.

نگارگری، هنوز هم در ایران و جهان طرفداران بی‌شماری دارد و افراد زیادی هستند که تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی هم در کشور ما و هم در بسیاری از نقاط جهان، قرار می‌گیرند و سفیر و مروج فرهنگ اصیل ایرانی می‌شوند.

مینیاتور چیست؟

مینیاتور سبکی از نقاشی است که آنچه در ذهن می‌گذرد را با جزئیات و به نحوی خیال انگیز به تصویر می‌کشد. مینیاتور در لغت به معنای توصیف چیزی بسیار کوچک است و در نقاشی نیز، رویاها و تصاویر ذهنی را عینی می‌سازد و به نمایش می‌گذارد. ریشه این کلمه فرانسوی است و در ایران هنر کسانی را که تحت آموزش نقاشی مینیاتور قرار می‌گرفتند، بیشتر با نام نگارگری و تذهیب می‌شناسند.

در دورانی از حیات بشر، به تصویر کشیدن مفاهیم ماورالطبیعه، جرم و گناه انگاشته می‌شد؛ از این رو نقاشان به کمک نگارگری تلاش می‌کردند تا با الهام از ذهن و طبیعت، تصاویری خلق کنند که فراتر از عناصر واقعی بود. از این رو شما هنگامی که در برابر یک نقاشی مینیاتور ایرانی می‌ایستید، نیاز است که قدرت تخیل نقاش را درک کرده و حال و هوای روحانی اثر را بفهمید.

تفاوت مینیاتور ایرانی با مینیاتور اروپا و شرق آسیا

مینیاتور در میراث اروپا و برخی کشورهای شرق آسیا نظیر چین هم وجود دارد، اما نقاشی مینیاتور ایرانی ویژگی‌هایی دارد که منحصر به فرد است. از جمله این تفاوت‌ها باید به جزئی‌نگری نقاشان اشاره کرد. در مینیاتور ایرانی هیچ جزئیاتی از قلم نمی‌افتد و باوجود این‌که یک صحنه بزرگ در قالبی کوچک به نمایش گذاشته می‌شود، اما آن‌قدر نکات زیبا و ظریف در آن وجود دارد که باید برای درک این اثر هنری، شش‌ دانگ حواستان را جمع کنید! همین دقت به جزئیات در آموزش نقاشی مینیاتور به هنرجویان نیز تعلیم داده می‌شود.

به عنوان مثال در پرده‌خوانی‌ها و نمایش‌های روحوضی، معمولا نقال، پرده‌ای را نصب می‌کرد و در برابر آن می‌ایستاد و شرح قصه می‌داد. این پرده حاوی تصاویری مینیاتوری از واقعه روز عاشورا، داستان لیلی و مجنون، رستم و سهراب، گذر سیاوش از آتش و یا سایر داستان‌های اساطیری و آیینی بود. در این پرده‌ها، چندین صحنه از یک داستان بدون جداکننده در کنار هم ترسیم می‌شد، اما جزئی‌ترین ویژگی‌های چهره، لباس، صحنه و طبیعت از قلم نقاش پنهان نمی‌ماند، تاجایی‌که برای دیدن همه جزئیات یک پرده مینیاتوری قدیمی، شاید لازم باشد دست به ذره بین شوید!

طبق آن‌چه گفته شد، ویژگی خاص دیگر مینیاتور ایرانی، رعایت نکردن پرسپکتیو است. صحنه‌های متنوعی بدون هیچ قاعده خاصی روی هم قرار گرفته‌اند و این شاخصه فقط در نگارگری ایرانی به‌چشم می‌خورد.

نکته بعدی این‌که مینیاتور، یک اثر هنری جداگانه نیست، بلکه در نسخ خطی، دیوارنبشته‌ها، ظروف کهن، قاب آینه‌ها، حواشی کتاب شعر، قرآن‌های گران‌قیمت، قلمدان‌ها و حتی زیورآلاتی مانند مدال گردنبندها نیز دیده شده است. خوب است بدانید که مینیاتور ایرانی مشترکا با کشورهای ترکیه، ازبکستان و جمهوری آذربایجان با عنوان میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

تاریخچه مینیاتور در ایران

تاریخچه دقیق نقاشی مینیاتور ایرانی را کسی نمی‌داند. برخی معتقدند باید ریشه آن را در عصر غار نشینی جستجو کرد؛ چراکه آثاری از این نقاشی را در دیواره‌های غارهای بسیار قدیمی‌کشف نموده‌اند. طبق این ادعا، آموزش مینیاتور و آثاری با این سبک، قدمتی ۸ تا ۱۰ هزار ساله دارد و سند آن نیز نقاشی‌های صحنه شکار در غارها، کوه‌ها، سنگ‌ها و کوهپایه‌های منطقه لرستان است. برخی دیگر آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی را به مانی، پیامبر نقاش نسبت می‌دهند. بعد از حمله مغولان به ایران، نقاشی مینیاتور ایرانی تحت تاثیر فرهنگ و هنر شرق آسیا قرار گرفت. این واقعیت را آثار چهره نقاشی شده و به‌جا مانده از آن دوران به‌خوبی بیان می‌کند.

طبق مطالبی که بیان شد، پیش از اسلام هنر مینیاتور وجود داشته و آموزش آن نیز به طور محدودی انجام می‌شده است که سبب شد، این هنر چندین هزار سال تداوم داشته و در آثار باستانی امروز نیز به چشم می‌خورد، اما اوج هنر مینیاتور را باید در دوران اسلامی جست. در دوران اسلامی مدارس ویژه‌ای برای آموزش نگارگری پدید آمدند و شکوفایی این سبک از نقاشی را رقم زدندند. مدارس مظفریان، تبریز، شیراز و بغداد را باید سردمداران آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی برشمرد که در تصویر کشیدن داستان‌های حماسی شاهنامه فردوسی، اشعار سعدی، حافظ و نظامی همت ویژه‌ای به‌کار بستند.

مینیاتور ایرانی با موضوعات اساطیری و مذهبی، پیوندی ویژه دارد، تاجایی‌که هنر نقالی و پرده‌خوانی نیز با استفاده از نقاشی مینیاتور تکمیل می‌شد. دوران طلایی مینیاتور ایرانی پس از صفویه رو به افول نهاد؛ چراکه پادشاهان زمان، در هنرهای غربی حل شده بودند و آموزش مینیاتور دیگر برای اساتید به‌صرفه نبود و هیچ حمایتی از اهالی این هنر نمی‌شد.

برای آموزش مینیاتور از کجا شروع کنیم؟

اگرچه ویروس منحوس کرونا، دو سال است که دست از سر مردم جهان برنمی‌دارد و هربار با یک شکل و شیوه جدید، تلاش می‌کند تا شمار قربانیان خود را افزایش دهد، اما از طرفی زمان در خانه ماندن و تفریحات تک نفره را افزایش داده است و این فرصت، برای کسانی که روزهای مداوم و ساعات طولانی در محل کار حاضر می‌شدند، بسیار مغتنم است! به‌طوری‌که اینک وقت بیشتری برای کتاب خواندن، فیلم دیدن و یا پرداختن به هنر مورد علاقه‌شان دارند! کرونا، بازار آموزش‌های مجازی را حسابی داغ کرده است تا دیگر بهانه‌ای برای نپرداختن به آنچه که دلتان می‌گوید، نداشته باشید!

بنابراین اگر شما هم از شیفتگان مینیاتور هستید و مترصد فرصتی بودید تا تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی قرار بگیرید، اکنون بهترین زمان است! شاید بد نباشد که بدانید برای شروع یادگیری مینیاتور نیازی به هیچ‌ پیش‌نیازی ندارید و در روند آموزش مینیاتور، اساتید، موارد مورد نیاز را به شما خواهند آموخت.

مراحل آموزشی هنر مینیاتور

کافی است با یک جستجوی ساده در اینترنت، یکی از معتبرترین مراکز آموزش نقاشی مینیاتور را پیدا کنید و در دوره‌های مجازی آن ثبت نام نمایید. آموزشگاه‌های معتبری که به‌طور تخصصی در زمینه آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی فعال هستند، با برگزاری کلاس‌های مجازی، خدمات خود در دوران قرنطینه و شیوع کرونا را تداوم می‌دهند. شما می‌توانید پس از سفید شدن وضعیت در صورتی که محل زندگی‌تان به آموزشگاه نزدیک باشد، در کلاس‌های حضوری نیز شرکت کنید.

در دوره آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی ضمن اینکه با مفاهیم خاص این رشته، تاریخچه و تعریف هنر مینیاتور آشنا خواهید شد، تحت آموزش طراحی هندسی قرار خواهید گرفت و در مرحله نخست، مدادزنی را می‌آموزید و تمرینات ویژه‌ای برای شما در نظر گرفته می‌شود تا در مدادزنی طرح اصلی، مهارت یابید. مدادزنی معمولا به وسیله اتود یا مداد فشرده انجام می‌شود.

در مرحله بعدی از آموزش نقاشی مینیاتور، اساتید، قلم‌گیری را با شما کار خواهند کرد و تمریناتی به شما ارائه می‌دهند تا در این بخش نیز به توان قابل قبولی دست پیدا کنید. شما در طی آموزش مینیاتور، مرتبا اصول اولیه و فنون را تمرین و یادآوری خواهید کرد و با طراحی المان‌های اصلی نقاشی نظیر درخت، ابر و چهره آشنا خواهید شد.

فراموش نکنید آن‌چه موجب پیشرفت شما در این هنر خواهد شد، تمرین، تمرین و باز هم تمرین بسیار است. در روند آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی، پس از آن‌که طراحی جزئیات ابتدایی را آموختید، وارد مرحله ساخت و پرداخت می‌شوید. پس از پرداخت، رنگ‌آمیزی نقاشی مینیاتور به شما تعلیم داده می‌شود.

رنگ‌آمیزی با گواش، مرکب، آبرنگ و رنگ آکرولیک از جمله مواردی است که در نقاشی مینیاتور کاربرد دارد. هنرجو به صورت تک تک و تلفیقی، رنگ‌آمیزی با این موارد را می‌آموزد و همین‌طور که در ساخت و پرداخت، مهارت می‌یابد، تسلطش بر رنگ‌آمیزی نیز افزایش پیدا می‌کند.

وسایل مورد نیاز نقاشی مینیاتور

اگر علاقمند به یادگیری مینیاتور به عنوان یک هنر هزاران ساله ایرانی هستید، خوب است بدانید که برای آموزش مینیاتور، تذهیب یا نگارگری به چه ابزار و وسایلی نیاز دارید.

همان‌طور که پیشتر نیز گفته شد، مینیاتور بر روی سطوح متفاوتی قابل اجراست، از جمله پوست، سفال، سرامیک، شیشه، فلز و…، اما پیشنهاد ما برای علاقمندانی که تازه‌کار هستند، کاغذهایی با بافت محکم و یا مقواست.

البته این نکته را از قلم نیندازیم که وقتی شما تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی قرار می‌گیرید، لیست وسایلی که باید برای انجام این هنر تهیه کنید از سوی اساتید به شما داده می‌شود و شیوه کار هر استاد متفاوت است، اما به طور کلی باید یک یا چند نمونه از رنگ‌های محلول در آب، مانند گواش، آبرنگ، رنگ آکرولیک یا مرکب را تهیه کنید. در کنار این موارد به یک پالت برای ترکیب رنگ، چند قلمو، زیر دستی و مداد نیز احتیاج خواهید داشت. در پایان برای محافظت از آثاری که ثبت کرده‌اید، باید روغن نیز تهیه کنید.

معروف ‌ترین نقاشی‌‌های مینیاتور ایرانی را در کجا ببینیم؟

برای کسانی که به تازگی تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی قرار گرفته‌اند، بسیار جذاب و آموزنده است که آثار فاخر این رشته را از نزدیک ببینند. حتی اگر هنرجوی این رشته نباشید، با اندک درکی از هنر و صرفا از منظر زیبایی شناسی نیز نمی‌توانید از کنار آثار نقاشی مینیاتوری به سادگی بگذرید.

برای دیدن بهترین نمونه‌های نگارگری یا تذهیب ایرانی سری به چهل ستون اصفهان بزنید. اصفهان پایتخت صفویه بوده است و نگارگری و آموزش مینیاتور در آن دوران بسیار رواج داشته است. هشت بهشت، عالی قاپو، چهل ستون و بازار قیصریه، آینه زیباترین مینیاتورهای ایرانی هستند. معماری خاص اصفهان در دنیا شهرت دارد و تلفیق این معماری با تذهیب، آثاری بی‌بدیل خلق کرده است.

تلفیق مینیاتور با دیگر هنرهای ایرانی

مینیاتور در ایران از همان آغاز با هنرهای دیگر مانند مجسمه‌سازی، معماری و شعر عجین شده بود. سپس رنگ و بوی مذهب به خود گرفت و حاشیه کتب مذهبی قدیمی با نگارگری تزیین شد. نقاشان کهن، با آموزش مینیاتور به کسانی که در دیگر صنایع و حرفه‌ها تبحر داشتند، زمینه ساخت آثار فاخری را پدید آوردند. تلفیق نگارگری و نقاشی مینیاتوری با معرق، منبت، هنر قلم‌زنی، خاتم‌کاری، فرش‌بافی، گلیم‌بافی، نقطه‌کوبی، میناکاری، ترمه‌دوزی، درب و پنجر‌ه‌سازی، کاشی‌سازی و انواع وسایل بلوری، سفالی، سرامیکی و فلزی سندی بر این ادعاست.

آیا با مهارت در نقاشی مینیاتور می‌توان درآمدزایی کرد؟

اگر به دنبال هنری هستید که با یاد گرفتن آن هم لذت ببرید و هم بتوانید درآمدزایی کنید، مینیاتور گزینه مناسبی است. پس از اینکه تحت آموزش مینیاتور قرار گرفتید و به تسلط کافی رسیدید، می‌توانید با اندکی نوآوری و خلاقیت این هنر را با هنرهای روز پرطرفدار تلفیق کنید و با یک تیر دو نشان بزنید؛ هم صنایع دستی ایرانی را حفظ و برای ترویج فرهنگ غنی کشورمان کاری کنید و هم از این راه کسب درآمد نمایید.

شما می‌توانید با عنوان مدرس، آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی را به هنرجویان علاقمند، تعلیم دهید و هم‌چنین نمایشگاه‌های متنوعی به منظور عرضه و نمایش هنرتان برگزار نمایید. اگرچه هنر و صنایع دستی همیشه مظلوم بوده‌اند و کمترین حمایت‌های اجتماعی و سود مالی نصیبشان شده است، اما در دهه اخیر حفظ میراث کشورها در سراسر جهان مورد تاکید قرار گرفته است و کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست.

در این بین کسانی که دوره آموزش نقاشی مینیاتور را گذرانده‌اند نیز به فروش تابلوهای نقاشی خود در طرح‌ها و ابعاد مختلف می‌پردازند و گران‌ترین و پرفروش‌ترین تابلوهای نقاشی، مربوط به آثار نگارگری ایرانی است. به‌علاوه سایر صنایع دستی که با طرح‌های مینیاتور تلفیق شده‌اند نیز همواره برای گردشگران داخلی و توریست‌ها، جذابیت فراوانی دارند و برای خرید محصول ارزشمند، حاضر به صرف هزینه هستند. این مطالب بیانگر این واقعیت است که هنر متعالی و باکیفیت، همیشه مشتری دارد و هنرمند متبحر و کاربلد، همواره طرفدار دارد.

نتیجه گیری و جمع بندی

در این مطلب درباره هنر تذهیب یا نگارگری، تاریخچه، شیوه آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی، وسایل مورد نیاز، جلوه‌های این هنر در ایران، تلفیق آن با سایر صنایع دستی و بازار کار نگارگری، مطالبی را بیان کردیم. اگر در این روزهای خانه‌نشینی ناشی از کرونا به فکر آموختن هنری هستید که بعدها بتوانید از طریق تولید محصولات یا آموزش مینیاتور، کسب درآمد کنید، انتخاب درستی کرده‌اید.